Ο σημαντικός ρόλος της οικογένειας στη φυσιολογική ψυχολογική ανάπτυξη και κοινωνικοποίηση του παιδιού!

Oι οικογενειακές σχέσεις και αλληλεπιδράσεις διαδραµατίζουν σηµαντικό ρόλο στην εκδήλωση αλλά και την εγκατάσταση δυσλειτουργικών συµπεριφορών από τους εφήβους. Η παραβατικότητα, σχετίζεται µε χαµηλά επίπεδα θετικών συναισθηµάτων, όπως αγάπης, προστασίας και επικοινωνίας, µε υψηλά επίπεδα οικογενειακών συγκρούσεων, από αναποτελεσµατικές και άστοχες τεχνικές γονεϊκού ελέγχου καθώς και µε εκδήλωση αντικοινωνικής συµπεριφοράς από τους γονείς. Χαρακτηριστικό της πρώιµης εφηβείας είναι η αφηρηµένη σκέψη. Η αφηρηµένη σκέψη έχει την ικανότητα µελέτης των πιθανοτήτων και πρόβλεψης των συνεπειών κάποιας συµπεριφοράς. Πολλοί παραβατικοί έφηβοι και ενήλικοι όµως δεν φθάνουν στο γνωστικό επίπεδο της αφηρηµένης (τυπικής) σκέψης µε αποτέλεσµα να εµφανίζουν µικρότερη αντίσταση στην παραβατική συµπεριφορά, µη έχοντας επίγνωση των απώτερων συνεπειών (Παρασκευόπουλος, Ι., 1984) Κατά τις βιογενετικές απόψεις της παθογένεσης της συµπεριφοράς, αίτια των διαταραχών είναι οι οργανικοί παράγοντες που οδηγούν στην διαταραχή της λειτουργίας του εγκεφάλου. Βιολογικοί παράγοντες επηρεάζουν τη συµπεριφορά µας σε πάρα πολλούς τοµείς. Επηρεάζουν τις πνευµατικές ικανότητές µας, την ψυχοσύνθεση µας, τις βασικές µορφές αντιδράσεων (χαρακτήρας), την αντοχή στο στρες και τελικά όλες τις προσαρµοστικές µας δυνατότητες. Τέτοιοι παράγοντες είναι οι γενετικές διαταραχές, η ιδιοσυγκρασία, τα σωµατικά και ψυχικά ελλείματα, καθώς και ο δείκτης νοηµοσύνης (Μανιαδάκη, Κ, 2004). Αναφέρεται ένας γενετικός παράγοντας, ένα επιπλέον Υ χρωµόσωµα, σε υψηλό ποσοστό, µεταξύ έγκλειστων εγκληµατιών ,σε νοσοκοµειακές φυλακές. Το σύνδροµο της τρισωµίας ΧΥΥ (υπεράρρεν) θεωρείται σχετικά συχνό σε παραβάτες µε εντυπωσιακή σωµατώδη διάπλαση, που εκδηλώνουν βίαιη και παρορµητική συµπεριφορά. Η θετική συνάφεια ανάµεσα στο επιπλέον αυτό χρωµόσωµα και στην εγκληµατικότητα δεν είναι ακόμα σαφής. Σύμφωνα με τις ψυχο-κοινωνικές απόψεις της παθογένεσης της συµπεριφοράς, οι παράγοντες που οδηγούν στην εκδήλωση παθολογικής συµπεριφοράς θα πρέπει να αναζητούνται στο κοινωνικό πλαίσιο όπου αναπτύσσεται το παιδί και ο έφηβος και στις γενικότερες αξίες και θεσµούς της κοινωνίας. Στο κοινωνικό αυτό πλαίσιο περιλαµβάνονται η οικογένεια, οι συνοµήλικοι, το σχολείο και η σύγχρονη κοινωνία γενικότερα µε την επικράτηση της παντοδυναµίας του χρήµατος και των υλικών αγαθών και την ανικανότητα αντιµετώπισης της πληθώρας των προβληµάτων που δηµιουργεί ο σύγχρονος τρόπος ζωής. Η «παθογόνος» η οικογένεια υφίστανται στις περιπτώσεις εκείνες: • Όπου βασικές διαστάσεις της γονεϊκής συµπεριφοράς αποτελούν παράγοντες κινδύνου για την εκδήλωση παθολογικής συµπεριφοράς • Όταν υπάρχουν κακές, ανεπαρκείς ή ανεπιτυχείς σχέσεις µεταξύ γονιών και παιδιών, εχθρική ή απορριπτική συµπεριφορά, υπερπροστασία, υπερβολική επιείκεια, ελλιπής επίβλεψη και φροντίδα, εξωπραγµατικές απαιτήσεις, υπερβολική αυστηρότητα και πειθαρχία, σωµατική ή ψυχική βία, διαταραγµένες ψυχικά προσωπικότητες των γονέων, υπερβολική αυστηρότητα και πειθαρχία, σωµατική ή ψυχική βία, διαταραγµένες ψυχικά προσωπικότητες των γονέων. • Οι παθογόνες διαπροσωπικές σχέσεις µεταξύ γονέων ή µεταξύ γονέων και παιδιών, η ανειλικρίνεια, οι συµβατικές και µη ουσιαστικές σχέσεις, οι ασυµφωνίες χαρακτήρων κ.λπ. Αρκετές µελέτες καταληγουν στο συµπέρασµα ότι η χαλαρή και ανεπαρκής επίβλεψη των παιδιών από τους γονείς είναι η πιο σηµαντική παράμετρος στην αυτοοµολογούµενη εγκληµατικότητα (βία, κλοπές, ναρκωτικά). Αντιστοίχως η σκληρή στάση και αυστηρή πειθαρχία στρατιωτικού τύπου, η βίαιη, η παθητική και η απορριπτική στάση των γονέων στα παιδιά είναι προδιαθεσικοί παράγοντες στην εµφάνιση παραπτωµατικότητας στην εφηβεία. Συχνά η συµπεριφορά αυτή των γονέων αφορά αυστηρές και βάναυσες µεθόδους διαπαιδαγώγησης µε σωµατικές και ψυχολογικές ποινές. Με αυτό τον τρόπο συχνά οι γονείς καταφέρνουν να ενισχύσουν την ανεπιθύµητη συµπεριφορά τους, γιατί τα παιδιά µιµούνται µέσα στο πλαίσιο της «κοινωνικής µάθησης» την επιθετική συµπεριφορά και δηµιουργείται ένας φαύλος κύκλος. Η δυσάρεστη αυτή κατάσταση δεν περιορίζεται βέβαια µέσα στο πλαίσιο της οικογένειας, αλλά αναπαράγεται και στο σχολείο καθώς και σε άλλους χώρους, όπου τα παιδιά και οι έφηβοι δραστηριοποιούνται. Σχολές γονέων Οι οµάδες υποστήριξης των γονέων αποτελούν ζωντανές εστίες διαλόγου και προβληµατισµού, προάγουν την αυτογνωσία και αυτοκριτική , την ενηµέρωση για αναπτυξιακά ψυχολογικά θέµατα, αποκλίνουσα συµπεριφορά και άλλες ιδιαιτερότητες των παιδιών. Επίσης παρέχουν στους γονείς κατάλληλη εκπαίδευση σε τεχνικές ανατροφής των παιδιών, επίλυσης συγκρούσεων µε διάλογο και διαπραγµάτευση, αυτοδιαχείρισης του θυµού, επικοινωνίας, ενθάρρυνσης και κοινωνικής στήριξης των παιδιών και εφήβων. Θεραπεία Η θεραπευτική αντιµετώπιση χρειάζεται συχνά να πάρει τη µορφή χρόνιας παρέµβασης. Τα άτοµα που πάσχουν και οι οικογένειές τους χρειάζονται συνεχή υποστήριξη από ψυχολόγους, κοινωνικούς λειτουργούς, ειδικούς παιδαγωγούς και άλλους επιστήµονες για την αντιµετώπιση των ακαδηµαϊκών, συναισθηµατικών και κοινωνικών προβληµάτων που συνδέονται µε τις διαταραχές αυτές κατά την παιδική και την εφηβική ηλικία. Η αποτελεσµατική αντιµετώπιση απαιτεί τo συνδυασµό διαφόρων θεραπευτικών µεθόδων, οι οποίες πρέπει να συµπεριλαµβάνουν παρέµβαση και στο οικογενειακό και σχολικό περιβάλλον (Κάκουρος Ε. & Μανιαδάκη Κ, 2004). Οι πιο διαδεδοµένες θεραπευτικές µέθοδοι περιλαµβάνουν: • Την εκπαίδευση των γονέων σε τεχνικές τροποποίησης της συµπεριφοράς. • Την συµβουλευτική παρέµβαση ειδικών επιστηµόνων. • Την εκµάθηση κοινωνικών δεξιοτήτων και ιδιαίτερα δεξιοτήτων επικοινωνίας για τη δόµηση υγιών διαπροσωπικών σχέσεων. • Την πολυσυστηµική προσέγγιση που βασίζεται στην πεποίθηση ότι τα προβλήµατα συµπεριφοράς εκφράζουν τη δυσλειτουργικότητα των σχέσεων στα πλαίσια του οικογενειακού και ευρύτερου κοινωνικού περιβάλλοντος. Η προσέγγιση αυτή περιλαµβάνει δραστική παρέµβαση στο ίδιο το παιδί, στους γονείς, στους εκπαιδευτικούς, στους συνοµηλίκους και στο ευρύτερο περιβάλλον. Βιβλιογραφία: • Κάκουρος, Ε., Μανιαδάκη, Κ. (2004). Ψυχοπαθολογία παιδιών και εφήβων. Αναπτυξιακή προσέγγιση. Αθήνα, Τυπωθήτω - Γ. ∆αρδανός • Παρασκευόπουλος, Ι. (1984α). Εξελικτική ψυχολογία. Tόµος 3, Σχολική ηλικία, Αθήνα, Αυτοέκδοση. • Παρασκευόπουλος, Ι. (1984β). Εξελικτική ψυχολογία. Τόµος 4. Εφηβική ηλικία. Αθήνα, Αυτοέκδοση. • Κοκκέβη, Α. (2000). Παγκόσµια έρευνα για την υγεία στο µαθητικό πληθυσµό. Έλληνες µαθητές: Υγεία - Σχολείο - Οικογένεια. Αθήνα, Ερευνητικό Πανεπιστηµιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής (Ε.Π.Ι.Ψ.Υ.), Health Behavior in School-aged Children (H.B.S.C.) και World Health Organization (W.H.O.), www.euro.who.int/eprise/main/who/Information Sources/Publications/Catalogue/20040601-1, www.hbsc.org/publications/reports.html, www.epipsy.gr.